«Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος»?

ἄνθρωπος μέτρον

φράση του Πρωταγόρα που σημαίνει :

«για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος»

«Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος»: Tα κριτήρια της γνώσης

Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές  του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου…

(Πλάτων, Θεαίτητος, 166d)

Η συζήτηση για τους θεούς:

Οι παλαιοί νομοθέτες επινόησαν τον θεό σαν, κατά κάποιο τρόπο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλμάτων του ανθρώπου, ώστε –από φόβο για τη θεϊκή τιμωρία– κανένας να μην αδικεί κρυφά τον διπλανό του.

(Κριτίας, απόσπ. DK 88 B)

Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν.

(Πρωταγόρας, DK A3)

Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι τον Νείλο.

(Πρόδικος, απόσπ. DK B35)

Μέτρο… άνθρωπος: το απόσπασμα αυτό είναι από τον διάλογο του Πλάτωνα Θεαίτητος και συνήθως ονομάζεται Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα. O Πρωταγόρας, αρχηγέτης της σοφιστικής, με τη διδασκαλία του ότι «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» υπογραμμίζει τον σχετικό χαρακτήρα της γνώσης, δέχεται ότι ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα, και εισάγει στη φιλοσοφία τον σχετικισμό. Η διδασκαλία αυτή εκφράζει τη θέση ότι κάθε γνώμη λογίζεται εξίσου αληθινή με οποιαδήποτε άλλη.

Αναρίθμητες διαφορές: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων για την υλική πραγματικότητα. H γνώση είναι, συνεπώς, σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες σε διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς.

Υπάρχουν και φαίνονται… άλλου:

 ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την ποικιλία των γνωμών και συνηθειών που αφορά όχι μόνο στη γνώση αλλά και την αξιολόγηση των πραγμάτων. Θεωρούσε ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογα με το πώς «φαίνεται» σε μένα ή σε σένα.

Δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: στάση αγνωστικισμού. O Πρωταγόρας αναγνωρίζει πως ο άνθρωπος έχει περιορισμένες δυνατότητες και η ζωή του είναι σύντομη, γι' αυτό δεν μπορεί να έχει κανείς βέβαιη γνώση για τίποτε, κατά συνέπεια ούτε για τους θεούς. Tα ερωτήματα που έθετε φαίνονταν να υπονομεύουν τη δημόσια λατρεία των θεών.

Λόγω της ωφελιμότητάς τους:

 οι φυσικές δυνάμεις, οι πλούσιοι φυσικοί πόροι και τα αγαθά από τη γεωργική δραστηριότητα αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα από τους ανθρώπους ως θεοί. Με την παρατήρηση αυτή ο Πρόδικος, μαθητής του Πρωταγόρα, εξηγεί την πίστη στους θεούς με πράγματα υλικά, που συντηρούν και ωφελούν την ανθρώπινη ζωή, και θεωρεί πως η θρησκεία έχει ανθρώπινη προέλευση. Εξαιτίας αυτών των απόψεων κατηγορήθηκε για αθεΐα.

Όπως οι Αιγύπτιοι:

 σύγκριση με τις συνήθειες άλλων τόπων και κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν οι Σοφιστές μπορούσαν να δείχνουν τη σχετικότητα των πίστεων, των ηθών αλλά και των νόμων.

Επινόησαν:

 ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη και ένας από τους τριάκοντα τυράννους, αναζητά τις απαρχές της θρησκείας και την προέλευση της ιδέας του θεού και υποστηρίζει εδώ ότι οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι δηλ. αποτέλεσμα μιας σύμβασης ή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων.

Να μην αδικεί κρυφά:

εδώ υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι δίκαιοι, επειδή φοβούνται την τιμωρία των θεών και όχι από κάποιο αίσθημα δικαίου. Οι νόμοι δεν μπορούν, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας, να αντιμετωπίσουν την κρυφή παρανομία και την αναρχία.

Το απόσπασμα του σκεπτικού φιλοσόφου και ιατρού Σέξτου του Εμπειρικού (2ος-3ος αι. μ.Χ.) που παραθέτουμε ερμηνεύει με σαφήνεια τους όρους της φράσης του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν:

Επίσης, κατά τον Πρωταγόρα, μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν· με τον όρο «μέτρο» εννοεί το κριτήριο, με τον όρο «χρήματα» τα πράγματα, ώστε τελικά να υποστηρίζει ότι το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος:

 για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται μόνο ό,τι φαίνεται στον καθένα ατομικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικότητα […]

(Σέξτος ὁ Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 216)

«όλα τα πράγματα στην κατάλληλη περίσταση είναι σωστά, στην ακατάλληλη αταίριαστα»

…Και είναι σωστό να κάνεις καλό στους φίλους, αταίριαστο όμως να κάνεις κάτι τέτοιο στους εχθρούς· κι άπρεπο να ξεφεύγεις από τους εχθρούς, καλό όμως να ξεφεύγεις από τους αντιπάλους σου αθλητές στο στάδιο […] Προχωρώ σε πράγματα που τα θεωρούν αταίριαστα πολιτείες ολόκληρες και λαοί: λ.χ. για τους Λακεδαιμονίους είναι σωστό να γυμνάζονται οι κοπέλες και να κυκλοφορούν ξεμπράτσωτες και χωρίς χιτώνα, ενώ για τους Ίωνες αυτό είναι ντροπή. Και το θεωρούν σωστό [στη Σπάρτη] να μη μαθαίνουν τα παιδιά μουσική και γράμματα, ενώ για τους Ίωνες είναι ντροπή να μην τα γνωρίζουν όλ' αυτά […]

(Ἀνώνυμος, ∆ισσοί λόγοι, «Περὶ καλοῦ καὶ αἰσχροῦ», 7-10, 18-20)

«Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε μη όντων ως ουκ έστιν».

Mε αυτές τις αρχές οικοδομήθηκε πριν 2.500 χρόνια η Δημοκρατία. Tη Δημοκρατία τη γέννησε η ανάγκη. Η ανάγκη απελευθέρωσης από τυραννικά καθεστώτα. Η ανάγκη της απελευθέρωσης του ανθρώπου από αιώνες ολιγαρχίας, απολυταρχίας, σκοταδισμού. Στα 2.500 χρόνια που ακολούθησαν τα πισωγυρίσματα άπειρα. Ακόμα και από καθεστώτα που χρησιμοποίησαν το όνομά της. Τη χρησιμοποίησαν ως περιτύλιγμα για να επιβάλλουν απολυταρχία. Στο όνομά της οι εχθροί της έσπειραν δικτατορίες, οικονομικές, πολιτικές, οικολογικές, πάντα με εχθρό τον άνθρωπο και στόχο το χρήμα και την εξουσία πάνω στον άνθρωπο. Που στο όνομα ισολογισμών, πέταγαν σαν περιττούς αριθμούς τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους.

Είναι γέννημα της ανάγκης για περισσότερη Δημοκρατία, της ανάγκης πολιτικών στις οποίες «μέτρον εστί ο άνθρωπος».

Εκείνο που ακριβώς θέλει να τονίσει ο μεγάλος σοφιστής με τη ρήση του αυτή, που σημαίνει ότι απ' όλα τα πράγματα το κριτήριο είναι ο άνθρωπος, είναι κάτι που σήμερα λειτουργεί περίπου ως αξίωμα στην πολιτική και κοινωνική μας ζωή, τουλάχιστον σε θεωρητική βάση. Η φράση του αυτή, αλλά και η όλη φιλοσοφία του Πρωταγόρα αποτελεί το θεμέλιο της δημοκρατίας, αλλά και των ατομικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ο Πρωταγόρας, θέλει να εξάρει το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να έχει γνώμη για όλα τα πράγματα και αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι ανήκει στους αντι-τεχνοκράτες πολιτικούς φιλοσόφους και στοχαστές, αφού, σύμφωνα με τον πολιτιστικό του μύθο που μας παραδίνει ο Πλάτωνας, στο διάλογο του που φέρει το όνομα του μεγάλου αυτού δημοκράτη Σοφιστή, όλοι οι άνθρωποι μπορούν και πρέπει να έχουν το δικαίωμα να ασκούν την πολιτική τέχνη ή έστω να συμμετέχουν με κάποιον τρόπο στην άσκησή της.

 (Πλατ. Πρωταγόρας 322d).

Σύμφωνα, δηλαδή, με τη διδασκαλία του Πρωταγόρα, η πολιτική τέχνη και αρετή ανήκουν στην ίδια τη φύση του ανθρώπου. Είναι κατά συνέπειαν ο Πρωταγόρας ριζικά αντίθετος στην τεχνοκρατική και αριστοκρατική περί της πολιτικής τέχνης αντίληψη και θεωρία σύμφωνα με την οποία η πολιτική τέχνη και επιστήμη είναι δυνατότητα που την έχουν από τη φύση τους και στη συνέχεια μπορούν με την κατάλληλη παιδεία να την καταστήσουν ικανότητα μόνο λίγοι, και αυτοί μόνο πρέπει να την ασκούν. Όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν τον απαραίτητο για την πολιτική τέχνη φυσικό εξοπλισμό, που έγκειται σε δύο φυσικές αρετές που είναι η αιδώς και η δίκη, οι οποίες και συνιστούν το θεμέλιο της δημοκρατίας.

Επεξηγώντας τον όρο «άνθρωπος», που αναφέρεται στη ρήση του Πρωταγόρα:

O μεγάλος Σοφιστής, με την περίφημη αυτή ρήση του δεν θέλει να προβάλει με τον όρο αυτό έναν ακραίο υποκειμενισμό και σχετικισμό αλλά προσπαθεί να κατοχυρώσει τις ατομικές ελευθερίες και γενικά τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου, ώστε να εξισώσει τους αδύναμους και τους ισχυρούς θεμελιώνοντας τις αρχές της ισονομίας και της ισηγορίας με βάση και κοινό παρονομαστή την κοινή φύση των ανθρώπων. Και είναι γι’ αυτό το λόγο, που ο Πρωταγόρας θεωρείται ο πιο παλιός θεωρητικός της δημοκρατίας. Αυτό που πραγματικά είναι κριτήριο για το τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι ωραίο και τι άσχημο, τι ευσεβές και τι ασεβές, τι ηθικό και τι μη ηθικό δεν είναι η ανθρώπινη γνώμη του κάθε ατόμου, αλλά η κοινή βούληση της πόλεως. Δηλαδή μιας ορισμένης κοινωνίας, ενός συγκεκριμένου λαού.

Είναι αυτό που ο ίδιος ο Πρωταγόρας ονομάζει το «κοινή δόξαν». Δηλαδή αυτό που απηχεί την κοινή, την κρατούσα γνώμη, τη συναίνεση, τη βούληση της πλειοψηφίας. Είναι το μέτρο της δημοκρατικής λειτουργίας της πόλεως-κράτους. Είναι το βάθρο της δημοκρατικής ζωής. Και αυτό δεν εκφράζει μόνο το κοινό περί δικαίου αίσθημα, αλλά προσδιορίζει και την πηγή του δικαίου.

 Δεν είναι ένα δεδομένο της φύσης, δεν είναι κάτι απόλυτο και μεταφυσικό, αλλά μια κοινωνικοπολιτική σύμβαση, μια κοινωνική συνθήκη, είναι αυτό που αργότερα θα ονομαστεί κοινωνικό συμβόλαιο. Είναι δηλαδή κάτι που υπόκειται σε χρονικούς και τοπικούς προσδιορισμούς και εκφράζεται μεσα από τα ήθη και τα έθιμα, μέσα από τους νόμους κάθε λαού. Δηλαδή, το φυσιολογικό για τον πολίτη ενός κράτους είναι τα έθιμά του και οι νόμοι του. Κάθε κράτος διατηρεί τους νόμους του για όσο χρόνο τους θεωρεί καλούς και χρήσιμους. Γι' αυτό και διαφορετικά κράτη αποκλίνουν μεταξύ τους ως προς τους νόμους, τα ήθη, τα έθιμα και με μια λέξη την κουλτούρα τους. Ακόμα και στο πλαίσιο του ίδιου λαού, του ίδιου κράτους, αλλάζουν οι νόμοι και οι περί ηθικής αντιλήψεις από καιρού εις καιρόν με βάση το συλλογικό κριτήριο ή με άλλα λόγια, το «κοινή δόξαν» περί δικαίου και ηθικής περί καλού και κακού. Κατά συνέπεια το μέτρο, δηλαδή το κριτήριο για τα πράγματα ως «χρήματα» δηλαδή για την ποιότητά τους και την αξία τους εν σχέσει με εμάς, είναι κάθε φορά η συγκεκριμένη κοινωνία, ο συγκεκριμένος λαός που έχει το δικό του «κοινή δόξαν», τον δικό του ηθικό κώδικα, τη δική του αξιολογία.

Τι σημαίνει πράγματα και τι χρήματα

O Πρωταγόρας με τη λέξη «μέτρον» εννοεί το κριτήριο, ενώ με τη λέξη «χρήματα» δεν δηλώνει συγκεκριμένα πράγματα αλλά κατηγορήματα, δηλαδή ιδιότητες και ποιότητες που αποδίδονται στα πράγματα. Άλλωστε, πώς είναι δυνατόν, να είναι ο άνθρωπος κριτήριο για την ύπαρξη ή μη ύπαρξη συγκεκριμένων πραγμάτων, όπως τα ζώα, τα δέντρα, τα βουνά, οι θάλασσες κτλ.;

 Το κριτήριο έχει νόημα μόνο όπου μπορεί να μετρηθεί να αξιολογηθεί κάτι υπαρκτό.

Όταν λοιπόν, ο Πρωταγόρας μας λέει ότι κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος που σημαίνει, αν εμπιστευθούμε τον Πλάτωνα, ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπει ο άλφα τα πράγματα αποτελεί γι’ αυτόν την αλήθεια και ο τρόπος που τα βλέπει ο βήτα επίσης αποτελεί γι' αυτόν την αλήθεια, τότε ο Πρωταγόρας ταυτίζει την αλήθεια με τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας βλέπει τα διάφορα πράγματα.

Ο ιδιαίτερος δηλαδή τρόπος θεώρησης των πραγμάτων από κάθε άτομο είναι το προσωπικό, το υποκειμενικό κριτήριο του κάθε ανθρώπου. Ο άνθρωπος ως άτομο είναι κριτήριο για τις ποιότητες και τις ιδιότητες των πραγμάτων για την αξία τους και για τη σχέση τους με τον ίδιο, και σε καμιά περίπτωση για το αν κάποια πράγματα υπάρχουν ή δεν υπάρχουν, γιατί τα πράγματα καθ’ εαυτά δεν εξαρτώνται από τις ανθρώπινες κρίσεις. Οι κρίσεις μας δεν είναι καθοριστικές για τα πράγματα. Αντιθέτως τα πράγματα είναι καθοριστικά για τις κρίσεις μας. Έτσι, όταν οι κρίσεις μας ανταποκρίνονται στα πράγματα, εκφράζουν αλήθειες και στην αντίθετη περίπτωση ψεύδη.

Και επειδή η λέξη χρήματα σημαίνει ποιότητες και ιδιότητες των πραγμάτων και όχι τα ίδια τα πράγματα, είναι γι' αυτό που ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τη λέξη χρήματα και όχι τη λέξη πράγματα. Επειδή το χρήμα είναι ένα πράγμα που κάποιος το χρησιμοποιεί.:  Ώ χρήται τις.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το "μέτρον χρημάτων" προσδιορίζεται όχι μόνο θετικά, μέσω των  αξιών που υπάρχουν, (των μεν όντων ως έστιν), αλλά και αρνητικά, για το γεγονός ότι δεν υπάρχουν, (των δε μη όντων, ως ουκ έστιν), είτε ως καταγραμμένη γνωστική επάρκεια, είτε -και το πιο σημαντικό- ως  ατομική, επεξεργασμένη άποψη του κάθε ατόμου για κάθε "χρήμα", γεγονός που προσδιορίζει και την αξία ή την απαξία, τη μειονεξία του κάθε ανθρώπου.

Και αφού, λίγο- πολύ, καταλάβαμε τι θέλει να πει ο «ποιητής» δηλαδή ο Πρωταγόρας έρχεται η Μιμίκα Κρανάκη με το βιβλίο της, Φιλέλληνες, όπου ανάμεσα σε άλλα προσφιλή της «ανατρεπτικά"», και με επιδέξια ανακατανομή των συντακτικών στοιχείων τής πρότασης, την... ανατρέπει ως εξής:

 «Πάντων ανθρώπων μέτρον χρήμα...». 

Κι όλα μου τα ανατρέπει στο μυαλό... και λέω:

Που είσαι Πρωταγόρα να δεις την αγορά των εντός και εκτός (κι επί τα αυτά) Μνημονίων

Και των ανθρώπων μέτρον χρήμα!

Aν είσαι ψηφοφόρος και ψηφίζεις σκέψου πριν ψηφίσεις αν θα ψηφίσεις, πραγματικά αυτό που ήθελες να ψηφίσεις ή νόμιζες ότι  ψηφίζοντας το ψηφίζεις για εσένα, ενώ στην πραγματικότητα δεν έχεις ψηφίσει!