Στο 1808 χρονολογείται εικόνα της Παναγίας Κυκκώτισσας με περίτεχνο ξυλόγλυπτο διάκοσμο, η οποία εκτίθεται στο Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου και έχει κωνσταντινουπολίτικη προέλευση (εικ. 29). Στο ίδιο Μουσείο εκτίθεται εικόνα της αγίας Αικατερίνης, η οποία χρονολογείται στο 1831 και προέρχεται πιθανότατα από την Κωνσταντινούπολη28 (εικ. 30).
Η φύλαξη στη Μονή καραμανλίδικων εκδόσεων συνδέει τη Μονή με προσκυνήματα και αφιερώματα Μικρασιατών στην Παναγία του Κύκκου29 (εικ. 31).
Επίλογος
Όσα φαινόμενα, τάσεις και ιδιομορφίες επισημάναμε εδώ – αλλά και άλλα, τα οποία ο χώρος και ο χρόνος δεν μας επέτρεψε να αναπτύξουμε περαιτέρω− καταδεικνύουν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο τη συνοχή της Μικράς Ασίας στη καλλιτεχνική δημιουργία του ελληνικού χώρου. Για εμάς στην Κύπρο είναι σημαντικό να γνωρίσουμε τη Μικρά Ασία, η οποία αποτελεί τη φυσική γεωγραφική μας συνέχεια και να καλύψουμε το κενό που δημιούργησε η καταστροφή, μια καταστροφή που συνεχίστηκε με την κατοχή μεγάλου τμήματος και του δικού μας τόπου.
|
Εικ. 43 Παναγία Προυσιώτισσα, 19ος αιώνας, από την Προύσα και τον Καραβά, Συλλογή οικογένειας Κοιλαρά |
Μια μικρών διαστάσεων εικόνα της Παναγίας της Προυσιώτισσας (εικ. 43), η οποία χρονολογείται στον 19ο αιώνα, προσφυγοποιημένη δύο φορές, την πρώτη από την Προύσα και τη δεύτερη από τον Καραβά, οικογενειακό φυλακτό του πρώτου δάσκαλου του Καραβά, του Αθανάσιου Τριανταφυλλίδη36. Aναγράφει την προσευχή που κάνουμε όλοι μας ακόμη και σήμερα:
ΑΝΑΚΟΥΦΙΣΟΝ ΑΓΝΗ ΤΑ ΒΑΡΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ!
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Σηµαντικές συµβολές στις προσπάθειες για την καταγραφή και την τεκµηρίωση της πολιτιστικής κληρο−νοµιάς στην Κύπρο έχουν γίνει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, βλ. Επιτροπή για την προστασία της Πολιτι−στικής κληρονοµιάς της Κύπρου της (εκδ.), 1999· M. Jansen,War and Cultural Heritage. Cyprus after the 1974 Turkish Invasion,Minneapolis, Minnesota 2005· Χρ. Χατζηχριστοδούλου (επιµ.),Οδοιπορικό στα χριστιανικά µνηµεία της µητροπολιτικής περιφέρειας Κυρηνείας. Άτλαντας µνηµείων,Λευκωσία 2006· I. A. Eliades, “Re−patriation of Byzantine Treasures”,Cyprus Today,vol. XLIV no. 3&4, July−December 2007, 4−18· X. Χοτζάκογλου,Τα θρησκευτικά µνηµεία στην τουρκοκρατούµενη Κύπρο. Όψεις και πράξεις µιας συνεχιζόµενης καταστροφής,Λευκωσία 2009· A. Παπαγεωργίου,Η χριστιανική τέχνη στο κατεχόµενο από τον τουρκικό στρατό τµήµα της Κύπρου , Λευκωσία 2010· Ι. Eliades, “Illicit traffic of Cultural Heritage as a result of Flight and Expulsion in Cyprus”,Flight, Expulsion and Ethnic Cleansing. A Challenge for the Work of Museums and Exhibitions World− wide – Ninth International Symposium of the International Association of Museums of History (IAMH), September 16 to 18, 2010, German Historical Museum, Berlin , Berlin 2011, 130−137· Ι. Ηλιάδης, «Το Βυζαντινό µουσείο και η Πινακοθήκη του Ιδρύµατος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ ως θεµατοφύλακας της καλλιτεχνικής δηµιουργίας και της πολιτιστικής κληρονοµιάς της Κύπρου», Γ. Καψωµένος, Ε. Βαΐτση, Κ. Ανδρεουλάκη (επιµ.), ∆ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο «Οι τέχνες και τα γράµµατα στην Κύπρο», 5−8 Αυγούστου 2010, Αφιέρωµα για τα πενήντα χρόνια από την ίδρυση της Κυπριακής ∆ηµοκρατίας, Χανιά – Λευκωσία 2012, 116−132.
2 Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου Ελληνισµού, τ. 1−8, 1964−1986·Ιστορία ελληνικού έθνους . Τόµος Ι’,Ο ελληνισµός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1453−1669) , Αθήνα 1974· Ιστορία ελληνικού έθνους. Τόµος ΙΑ’,Ο ελληνισµός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669−1821), Τουρκοκρατία−Λατινοκρατία, Αθήνα 1975· Ι. Χα−σιώτης, Μεταξύ οθωµανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, Ο ελληνικός κόσµος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001, 59.
3 Το Αιβαλί είχε ως πρώτους οικιστές Έλληνες από τη Λέσβο και τα γύρω νησιά στα τέλη του 16 ου αιώνα, βλ. Γ. Σακκάρης, Ιστορία των Κυδωνιών, Αθήναι 1920, 14−15. Έλληνες εργάτες επίσης από τα νησιά του Αιγαίου έλαβαν µέρος σε µεγάλα οικοδοµικά έργα που χρηµατοδοτούσε η κεντρική διοίκηση της αυτοκρατορίας στην Φώκαια, στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις της Ανατολίας, βλ. S. Faroqhi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade, crafts and food production in an urban setting 1520−1650, Cambridge 1984, 272.
4 Η Σµύρνη δέχεται µετανάστες από τη Χίο κατά τον 17ο αιώνα, βλ. D. Goffman, “Izmir: From village to co−lonial city”, E. Eldem, D. Goffman, Β. Masters, The Ottoman City between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, Cambridge 1999, 92−93· Ε. Φραγκάκη−Syrett, Οι Χιώτες έµποροι στις ∆ιεθνείς Συναλλαγές 1750− 1850, Αθήνα 1995, 21
5 Οι µετανάστες, άνδρες κατά κύριο λόγο, εγκαθίστανται σε όλη σχεδόν την περιοχή των παραλίων και της ενδοχώρας τους, κυρ ίως όµως στο βιλαέτι του Αϊδινίου, βλ. Γ. Μουτάφης, «Σάµιοι υπήκοοι και επιστα−σίες στη Μ. Ασία κατά την ηγεµονική περίοδο», Σαµιακές Μελέτες1 (1993), 167.
6 Κ. Μαµώνη, “Πελοποννήσιοι στη Μικρά Ασία”, Πρακτικά Β΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπου− δών: Πάτραι 25−31 Μαΐου 1980, Αθήνα 1981, 209−224.
7 Η Επανάσταση του 1821 και ο αντίκτυπός της στην Μικρασία ανάγκασε πληθυσµούς από διάφορες πόλεις, τόσο της ενδοχώρας, όσο και των παράλιων περιοχών να µεταναστεύσουν, όπως λ.χ. οι κάτοικοι της πόλης του Αϊβαλί (Κυδωνίες), µερικοί εκ των οποίων επέστρεψαν µετά το 1827, γεγονός που οδήγησε στην επανίδρυσή της πόλης, βλ. Ι. Καραµπελιάς, Ιστορία των Κυδωνιών: Από της ιδρύσεώς των µέχρι της αποκαταστάσεως των προσφύγων εις το ελεύθερον ελληνικόν κράτος, τόµος Α΄, Αθήναι 1949, 226 κ.ε.
8 Επειδή ο Σµύρνης Παρθένιος πληροφορήθηκε από κάποιους που γνώριζαν την ποιότητα της καλλιτε−χνικής παραγωγής του ζωγράφου που του πρότεινε ο Πατριάρχης του απάντησε: «πειδ χοµεν µίαν κα µόνην κκλησίαν πρέπει ν καθιστορισθ ντέχνως κα χι ς τυχεν. ∆ι τοτο πόθεσις ατη ς ναβληθ…. φροντς µως τς χρείας ταύτης µένεται διηνεκς µέχρι ο ν τύχωσι τινς ξιόλογοι…», βλ. Μ. Χατζιδάκης,
Έλληνες Ζωγράφοι µετά την Άλωση (1450−1830), Α΄, Αθήνα 1987, 123.
9 Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειµηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 13−14, εικ. 7.
10 Χρ. Χατζηχριστοδούλου, «Φορητή εικόνα του αγίου Ιωάννη του Λαπαδιστή που φυλάσσεται στο Πα−τριαρχικό Σκευοφυλάκιο Κωνσταντινουπόλεως», Τριακοστό δεύτερο Συµπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζα− ντινής Αρχαιολογίας και τέχνης, Πρόγραµµα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα 11, 12 και 13 Μαΐου 2012, Αθήνα 2012, 116−117.
11 Ι. Ηλιάδης, Το Λατινικό Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Λαμπαδιστού στον Καλοπαναγιώτη και τα παρεμφερή μνημεία, 2 τόμοι, Πανεπιστήμιο Κύπρου (Λευκωσία 2008).
12 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, 334.
13 Γ. Σωτηρίου, Οδηγός Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα ²1931, 94· Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 21, εικ. 18.
14 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, αρ. 16, σ. 194.
15 Μ. Χατζηδάκης, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1987, τ. Α΄, αρ. 3, σ. 321.
16 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, 141.
17 Ό.π. 450.
18 Νικόλαος Πρόκος, Ιερέας, Δευτερεύων Σίφνου (μέσα 18ου αιώνα – 1829). Ζούσε στην Κίμωλο και στη Σίφνο, αλλά εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου υπήρχε παροικία Σιφνίων, βλ. Μ. Χατζηδάκης, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1987, τ. Α΄, 261−3.
19 Ι. Χασιώτης, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, Ο ελληνικός κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001, 59 εξ..
20 Μ. Χατζηδάκης, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Α΄, Αθήνα 1987, 122−125.
21 Κ. Παπαϊωακείμ, λήμμα αρ. 105 «θωράκιο», Κ. Γερασίμου, Κ. Παπαΐωακείμ, Χρ. Σπανού, Η κατά Κίτιον Αγιογραφική Τέχνη, Λάρνακα 2002, 117.
22 Για την τεχνοτροπία του Κορνάρου βλ. Ιω. Ηλιάδης, «Ο Κρητικός ζωγράφος Ιωάννης Κορνάρος – Ένα αργυρεπίχρυσο κάλυμμα ευαγγελίου στην Κύπρο (1806)», Μ. Ανδριανάκης, Ε. Καψωμένος (επιμ.), Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1−8 Οκτωβρίου 2006), Β΄3 Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδος (αρχαιολογία – Ιστορία της Τέχνης – Γλώσσα & Λογοτεχνία), Χανιά 2011, 213−234, όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία.
23 Για τη ζωγραφική της Σχολής Αγίου Ηρακλειδίου, βλ. Χρ. Χατζηχριστοδούλου, «Μεταβυζαντινή μνημειακή ζωγραφική της Κύπρου αρχές 18ου−αρχές 20ού αιώνα», Α. Μαραγκού, Γ. Γεωργής, Τρ. Σκλαβενίτης, Κ. Στάικος (επιμ.), Κύπρος. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα 2007, 431−461, ιδίως 432.
24 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, 152−4.
25 K. Kοκκινόφτας, «Tα Mετόχια της Mονής Kύκκου στη Mικρά Aσία και στον Πόντο», Eνατενίσεις 12
(2010)98−103.
26 Ο Σεραφείμ Πισσίδιος από την Αττάλεια ήταν Πρωτοσύγγελλος της Μονής Κύκκου και μετέπειτα Μητροπολίτης Αγκύρας (1773−1779), βλ. Π. Κιτρομηλίδης, Κυπριακή Λογιοσύνη 1571−1878, Λευκωσία 2002, 246−250.. Στον ίδιο θρόνο υπηρέτησε και ο Αγαθάγγελος Μυριανθούσης από το Μηλικούρι (1823−1826), βλ. Κ. Κοκκινόφτας, Κυκκώτικα Μελετήματα, τόμος Α΄, Λευκωσία 1997, 51−78.
27 Στ. Περδίκης, «Eνεπίγραφα αργυρεπίχρυσα αφιερώματα από την Kαππαδοκία στην Iερά Mονή Kύκκου», Ψηφίδες. Mελέτες ιστορίας, αρχαιολογίας και τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη − Oekland, Hράκλειο 2009, σ. 310−315
28 Στ. Περδίκης, «Mουσείον Iεράς Mονής Kύκκου», Iερά Mονή Kύκκου εικών ανεσπέρου φωτός, Aθήνα 2010, 305, 446
29 Σχετικά με προσκυνητές από τη Μικρά Ασία στη Μονή Κύκκου (Προύσα, Αλλάγια, Αττάλεια), βλ. Θ. Παπαδόπουλλος, Kώδιξ Mονής Kύκκου, Λευκωσία 2008, 28, 31, 33, 175.
30 Κυριακού Λαμπρύλου Χ: Νικολάου, “Μισσιοναρισμός και Προτεσταντισμός εις τας Ανατολάς” ήτοι διαγωγή των Προτεσταντών Μισσιονάριων εις τα μέρη μας, εις τινά τε άλλα της γης μέρη και σχέσεις του Προτεσταντισμού προς την μητέρα πασών των Εκκλησιών και προς το ελληνικόν έθνος, μετατυπωθέν εν Αθήναις 1837 (Σμύρνη 1836).
31 Για τη χρήση δυτικών χαρακτικών και συγκεκριμένα φλαμανδικών, βλ. Ι. Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική Προβλήματα πολιτιστικού συγκριτισμού, Αθήνα 1998.
32 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, αρ. 12, 134.
33 Οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έδωσαν το έναυσμα για τη στροφή της εκκλησιαστικής ζωγραφικής προς τις νεοαναγεννησιακές αντιλήψεις των Nαζαρηνών, η οποία συντελείται με καθοθήγηση του Γερμανού ζωγράφου Λουδοβίκου Θείρσιου, βλ. I. Φριλίγκος, O αγιογράφος Kωνσταντίνος Φανέλλης και το έργο του, Aθήνα 2005, 341.
34 Δ. Παπαστάμος, H επίδραση της ναζαρηνής σκέψης στη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική, Αθήνα 1977.
35 Μ. Χατζηδάκης, Ευγ. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450−1830), Αθήνα 1997, τ. Β΄, 139−140.
36 Σ. Κοιλαρά, «Ένα οικογενειακό φυλακτό», Καραβάς. Έκδοση προσφυγικού σωματείου ο Καραβάς, τ. Δ΄, (1992−1993), 54−57 (ευχαριστώ την κ. Πίτσα Πρωτοπαπά που έθεσε την πληροφορία αυτή ενώπιόν μου).
ΛΕΖΑΝΤΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
Εικ. 1. Πρόσφυγας από το Χαλβάντερε της Καππαδοκίας στην Καισαριανή κρατώντας εικόνα που έφερε από την πατρίδα της. (Πηγή: Ο. Γκράτζιου, Α. Λαζαρίδου, Από τη Χριστιανική Συλλογή στο Βυζαντινό Μουσείο (1884−1930) Κατάλογος έκθεσης 29.3.2002−7.1.2003), Αθήνα 2006, 342, εικ. 592.3).
Εικ. 2. Μεταφορά εικόνων από πρόσφυγες της Καρπασίας στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου (φωτογραφία, 1976).
Εικ. 3. Παναγία Οδηγήτρια «η Νέα Μονή», γύρω στο 1500. Μεταφέρθηκε στην Αθήνα με τη συμφωνία Ανταλλαγής Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (Πηγή: Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 13−14, εικ. 7).
Εικ. 4. Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής, μέσα 16ου αιώνα, Πατριαρχικό Σκευοφυλάκιο. Αποδίδεται στον Κύπριο ζωγράφο Γεώργιο, Συλλογή Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου.
Εικ. 5. Τρίπτυχο Παναγίας Κυκκώτισσας με τους αγίους Γεώργιο, Δημήτριο, Βασίλειο και Ιωάννη Πρόδρομο, από τη Σελεύκεια, 16ος αιώνας, Συλλογή Παυλίνας Τσαμκόσογλου Παλάοντα
Εικ. 6. Χριστός Ευλογών, 16ος αιώνας, Πατριαρχικός Ναός Αγίου Γεωργίου, Κωνσταντινούπολη (Αρχείο συγγραφέως)
Εικ. 7. Αγία Αικατερίνη, αρχές του 17ου αιώνα, από το Κιρμίρ (Καισάρεια), Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 216, εικ. 184).
Εικ. 8 Τρίμορφο, 17ος αιώνας, από το Ανεμούριον, Συλλογή Νίτσας Στασοπούλου
Εικ. 9 Υψώση του Σταυρού, 1675, Σίμος Ροδιακός του Βασιλείου (Πηγή: Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 15, εικ. 9).
Εικ. 10 Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος, 1681, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 192, εικ. 161).
Εικ. 11 Χριστός η Άμπελος και Θεοτόκος− στον τύπο Άνωθεν οι Προφήται, 1729, από τη Μονή Ταξιαρχών Καισαρείας, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 21, εικ. 18).
Εικ. 12 Άγιος Χαράλαμπος, 1738, από την Κούταλη Μικράς Ασίας (Πηγή: Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 21−22, εικ. 19).
Εικ. 13 Τοιχογραφία με τρεις Ιεράρχες, 1732, Μονή Παναγίας Σουμελά, Τραπεζούντα του Πόντου, Ιεροδιάκονος Ιερόθεος (Πηγή: Διαδίκτυο).
Εικ. 14 Τοιχογραφία τρούλλου με τον Παντοκράτορα, 1741, Μονή Παναγίας Σουμελά, Τραπεζούντα του Πόντου, Γρηγόριος Λαλεδάκης, ιερέας Οικονόμου Χαλδέας (Πηγή: Διαδίκτυο).
Εικ. 15 Μεσαίο φύλλο τριπτύχου με τη Θεοτόκο, 1781, Θεόφιλος Φυτιάνος, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 220, εικ. 188).
Εικ. 16 Βημόθυρο με παράσταση Ευαγγελισμού και Ιεράρχες με όστρινη διακόσμηση, 18ος – 19ος αιώνας, από τη Μονή Προδρόμου στο Ζινζίντερε, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (Πηγή: Ο. Γκράτζιου, Α. Λαζαρίδου, Από τη Χριστιανική Συλλογή στο Βυζαντινό Μουσείο (1884−1930) Κατάλογος έκθεσης 29.3.2002−7.1.2003), Αθήνα 2006, 342, εικ. 592.3).
Εικ. 17 Βημόθυρο με παράσταση Ευαγγελισμού και Ιεράρχες, 18ος αιώνας, από τη Μονή Προδρόμου στο Ζινζίντερε, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 222, εικ. 190).
Εικ. 18 Ιστορία της Σωσάννας, 19ος αιώνας, Δευτερεύων Σιφνίου, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 202−203, εικ. 172).
Εικ. 19 Άγιοι Κυπριανός, Κενδέας και Βηχιανός, 18ος αιώνας, Σχολή Αγίου Ηρακλειδίου (Κύπρος), εικόνα από τη Σμύρνη, Συλλογή Αχιλλέα Ιωαννίδη.
Εικ. 20 Απόστολος Ανδρέας, 18ος−19ος αιώνας, Σχολή Αγίου Ηρακλειδίου (Κύπρος), εικόνα από την Αλλάγια, Συλλογή Μόνας Σαββίδου Θεοδούλου.
Εικ. 21 Εικονοστάσιο ναού Παναγίας, Κιβισίλι, 1795, Θεοφάνης από την Καισάρεια (Αρχείο Χαράλαμπου Χοτζάκογλου).
Εικ. 22 Εικονοστάσιο ναού Αγίου Γεωργίου της Άρπερας, Τερσεφάνου, τελή 18ου αιώνα, Θεοφάνης από την Καισάρεια (Αρχείο Χαράλαμπου Χοτζάκογλου).
Εικ. 23 Κάλυμμα λειψανοθήκης με τους αγίους Χριστόδουλο, Ευαγγελιστή Ιωάννη και Πρόχορο, 1815, Λαμπρινός Σμυρναίος, από το ναό Παναγίας Χρυσελεούσα, Έμπα, Βυζαντινό Μουσείο Πάφου.
Εικ. 24 Η Βάπτιση του Χριστού, 1871, από το Ανεμούριον, Συλλογή Χριστίνας Γαβριηλίδου Προδρόμου.
Εικ. 25 Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 19ος αιώνας, από τα Κιλίνδρια Κιλικίας, Συλλογή Στέφανου Στεφανίδη.
Εικ. 26 Αργυρή επένδυση εικόνας Παναγίας Ελεούσας του Κύκκου, 1778, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 295, εικ. 280).
Εικ. 27 Παναγία Κυκκώτισσα, 1816, χαρακτικό από την Αλλάγια, Συλλογή Μόνας Σαββίδου Θεοδούλου.
Εικ. 28 Παναγία Ελεούσα του Κύκκου, 18ος – 19ος αιώνας, Μερσίνα, Συλλογή Γεωργίου Χατζηκωστή.
Εικ. 29 Θεοτόκος Ελεούσα του Κύκκου, 1808, από την Κωνσταντινούπολη, Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου (Πηγή: Στ. Περδίκης, Ιερά Μονή Κύκκου. Εικών ανεσπέρου φωτός, Αθήνα 2010, 379).
Εικ. 30 Αγία Αικατερίνη, 1831, Κωνσταντινούπολη (;), Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου (Πηγή: Στ. Περδίκης, «Τύχαι εικόνος Ελεούσης του Κύκκου. Κωνσταντινούπολη – Κελλάκι − Κύκκος», Ενατενίσεις 17, 138−143, ιδίως 142, εικ. 5).
Εικ. 31 Ιστορία Μονής Κύκκου (καραμανλίδικη έκδοση), Βενετία 1816, από την Αλλάγια, Συλλογή Μόνας Σαββίδου Θεοδούλου.
Εικ. 32 Το Μυστήριο του Χρίσματος, 18ος−19ος αιώνας, Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου (Πηγή: Στ. Περδίκης, Ιερά Μονή Κύκκου. Εικών ανεσπέρου φωτός, Αθήνα 2010, 378).
Εικ. 33 Το Μυστήριο της Εξομολόγησης, 18ος−19ος αιώνας, Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου (Πηγή: Στ. Περδίκης, Ιερά Μονή Κύκκου. Εικών ανεσπέρου φωτός, Αθήνα 2010, 378).
Εικ. 34 Εικόνα της Εξολολόγησης, αρχές 19ου αιώνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 207, εικ. 176).
Εικ. 35 Παράσταση επεισοδίων από την ιστορία των Τριών Παίδων και του Δανιήλ, έργο του Κωνσταντίνου Ανδριανουπολίτη, β΄ήμισυ 18ου αιώνα, Μουσείο Μπενάκη Αθήνα (Πηγή: Α. Δεληβοριάς, Η Ελλάδα του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1997, 293, εικ.484)
Εικ. 36 Αποκάλυψη του Ιωάννου, τέλη 18ου αιώνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα (Πηγή: Ο. Γκράτζιου, Α. Λαζαρίδου, Από τη Χριστιανική Συλλογή στο Βυζαντινό Μουσείο (1884−1930) Κατάλογος έκθεσης 29.3.2002−7.1.2003), Αθήνα 2006, 342, εικ. 594).
Εικ. 37 Τοιχογραφία Δευτέρας Παρουσίας, 1805, ναός Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, Κιρκιντζές (Πηγή: Διαδίκτυο).
Εικ. 38 Ο άγιος Ευστάθιος με σκηνές από το βίο του, 1826, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών (Πηγή: Δ. Κωνστάντιος, Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Αθήνα 2004, 205, εικ. 174).
Εικ. 39 Η αγία Μαρίνα με τρεις σκηνές από το Βίο της, 1857, ζωγράφος Λάζαρος (Πηγή: Μ. Γαβρίλη, Ειδική έκθεση κειμηλίων προσφύγων, Αθήνα 1982, 33−34, εικ. 34).
Εικ. 40 Ο άγιος Παντελεήμονας 19ος αιώνας, Μουσείο Ικονίου, Μικρά Ασία (Πηγή: Διαδίκτυο)
Εικ, 41 Άκρα Ταπείνωση, χάρτινη εικόνα, 19ος αιώνας, Βουρλά, Συλλογή Θάλειας Πανοπούλου Paquot.
Εικ. 42 Ο άγιος Παντελεήμονας, ρωσική εικόνα με ασημένιο κάλυμμα, 19ος – 20ός αιώνας, Αττάλεια, Συλλογή Μαρίας Ανδρεοπούλου Κολώτα
Εικ. 43 Παναγία Προυσιώτισσα, 19ος αιώνας, από την Προύσα και τον Καραβά, Συλλογή οικογένειας Κοιλαρά (Πηγή: Σ. Κοιλαρά, «Ένα οικογενειακό φυλακτό», Καραβάς. Έκδοση προσφυγικού σωματείου ο Καραβάς, τ. Δ΄, (1992−1993), 54−57).
ΗΤΑΝ ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ, ΤΗΣ Ι∆ΙΟΜΟΡΦΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΤΗΣ ΤΑΣΕΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΠΟΥ ∆ΙΑΣΩΘΗΚΕ
Του ΙΩΑΝΝΗ ΗΛΙΑΔΗ